धर्मपालनाकरिता स्वाश्रमादिकांचा स्विकार करणाऱ्या रामकृष्णादिक अवतारांशी माझे ऐक्य असले तरी अत्याश्रमी असलेले माझे दत्तस्वरूप सुरासुरांना तसेच रामकृष्णादिकांच्या गुरूस्थानी असलेल्या वशिष्ठादि महर्षीनाही उपास्य आहे. भगवान् दत्तात्रेय अयोनिसंभव आणि अत्याश्रमी असल्यामुळे सर्वांनाच सेवनीय, वंदनीय व आदरणीय आहेत. परिपूर्ण परब्रह्म सच्चिदानंद हे त्यांचे खरे स्वरूप आहे. त्यांचे वर्णन करिण्याकरिता वेद प्रवृत्त झाले. परंतु चकित होऊन ते स्वस्थ बसले. कारण वाणीला ते वर्णन करता येण्यासारखे नाही. या परब्रहम्याने स्वात्मशक्ती मायेचा स्विकार करून सर्व चराचर निर्माण केले. असे कार्य करुनसुद्धा त्यांचे अकर्तृत्व सिद्ध आहे. याच परमेश्वराने महत्तत्त्व अहंकार पंचभूते अशा क्रमाने ब्रह्मांड चतुर्दशभुवने भोग्यचराचर जगत् उत्पन्न केले. आणि जलामध्ये शयन केले. त्यास नारायण अशी संज्ञा प्राप्त झालीं. त्यांच्या नाभिकमळापासून ब्रह्मदेव उत्पन्न झाला. त्याने तप करून नारायणापासून सर्व सामर्थ्य मिळविले. आणि सनकादिकांना निर्माण केले. नंतर मरीची अत्री आदी मुनी उत्पन्न केले. आपल्या छायेपासून कर्दममुनी निर्माण केले. आपल्या शरीरापासून शतरूपा स्त्री व मनु नावाचा पुरूष असे दांपत्य उत्पन्न केले. त्यांनी पुढील सृष्टी केली. त्या मनूला प्रियव्रत व उत्तानपाद असे दोन पुत्र व आकूती, देवहूती आणि प्रसूती अशा तीन कन्या झाल्या. मनुने कर्दममुनीला देवहूती दिली. त्या दोघापासून नऊ कन्या झाल्या. त्या मरीची अत्रीप्रभृती मुनीना दिल्या. अर्थात अत्रीचा आणि अनसूयेचा विवाह ब्रह्मदेवाच्या आज्ञेने झाला. अत्री हे ब्रह्मज्ञानी ब्रह्मानंदात निमग्न होते. त्यांना कशाचीही इच्छा नव्हती. तथापि, ब्रह्मदेवाने अनुसूयेबरोबर त्यांचा विवाह करून त्यांना प्रजा उत्पन्न करण्याची आज्ञा केली. ‘जीवतो वाक्य करणात्’ या शास्त्राप्रमाणे पित्याची आज्ञा प्रमाण मनूने प्रजा निर्माण करण्याकरिता पत्नीसह ऋक्ष पर्वतावर जाऊन तपाला सुरवात केली. त्यांचे तप शुद्ध व तेजस्वी असल्यामुळे त्यांचेवर अनुग्रह करण्याकरिता कार्तिक शुद्ध पौर्णिमा बुधवार पहिल्या प्रहरात पहिल्या मुहूर्तावर योगिराज हा अवतार झाला. यादिवशी योगिराज जयंती म्हणून त्याचे पूजन करावे. नंतर तीन अर्घ्ये द्यावीत नारीकेल फळ समर्पण करावे. योगिराज मंत्राचा जप करावा. प्रभूची प्रार्थना करून कथा श्रवण करावी.

भिऊ नका असे आश्वासन देऊन ब्रह्मा विष्णु महेश मुनींच्या आश्रमास आले. आणि आपल्या सामर्थ्याने अत्रीस तपापासून विचलीत केले. ते बाह्य दृष्टीने पाहू लागले असता पुढे त्यांना ब्रह्मा विष्णू महेश दिसले. त्यांनी त्यांचे पूजन केले. मी एकाचे ध्यान करीत असता आपण तिघे या ठिकाणी कशा करिता आलात, माझ्या संशयाचे निरसन करा. माझ्या साहसाची मला क्षमा करा. तेव्हा ते म्हणाले वत्सा तुझे कल्याण असो. तू सत्यसंकल्प आहेस. ज्या एकाचे तू ध्यान केलेस तेच आम्ही तिघे एकरूप आहोत. आमच्यात भेद नाही. हे मुनिश्रेष्ठा आम्ही एक असून उत्पत्ति स्थिती संहाररूप कार्याकरिता गुणोपाधिभेदाने त्रिविधत्व कल्पिले आहे. आमचे पूर्वी पाहिलेले अलौकिक रूप पहा. असे सांगून ते गुप्त झाले. नंतर दशदिशा प्रकाशित करणारे शुद्धस्फटिकाप्रमाणे तेजस्वीरूपाने योगमार्ग प्रवर्तक योगिराज प्रकट झाले. अत्रींच्या शुद्ध तपाने संतुष्ट झालेला योगसिद्धी देणारा योगिराज क्षणाने अत्रींना वर देण्याकरिता त्रिगुणात्मक षड्भुज प्रसन्नवदनरूप धारण करून प्रकट झाला. कार्तिक कृष्ण प्रतिपदा रोहिणी नक्षत्र, गुरूवार, प्रथम प्रहर, प्रथममुहूर्तावर हा अत्रिवरद नावाचा दुसरा अवतार ब्रह्मा विष्णु शिवात्मक आहे. त्याचे ध्यान मालाकमंडलुः असे वर दिले आहे. यांनी धारण केलेली आयुधे निष्प्रयोजन आहेत असे म्हणता येत नाहीत आणि स्वत:च्या कार्यसिद्धीकरताही नाहीत. कारण अद्वितीय परमात्म्याला माळेचा काय उपयोग. जप कोणाचा करावयाचा आहे? निष्क्रीय आणि निर्विकार प्रभूनी कमंडलूने कोणती क्रिया करावयाची आहे? स्वानंदनिमग्नाला भीतीच नसल्यामुळे त्रिशूल चक्राचे काहीच कारण नाही. तथापि स्वभक्तांवर अनुग्रह करण्याकरता भगवंतानी ही माळादिक आयुधे धारण केली आहेत. या एका शरीरात दोन स्वरूपाची कल्पना आहे. दक्षिणेचा भाग गुरूरूप धारण करणारा आहे आणि वामभाग ईश्वर रूप धारण करणारा आहे. दक्षिण हातामध्ये माळा आहे. अ पासून क्ष पर्यंत ५२ वर्णाची ती असून सर्व मंत्रहारित आहे. निगमातील सर्व मंत्र सबीज सरहस्य त्यात आहेत. मंदमुमुक्षूंना देण्याकरिता त्यातील मंत्राचा उपयोग आहे. त्यावरच्या हातात डमरू आहे. त्यामध्ये सर्वशास्त्रे आहेत. ती मंदमुमुक्षूंकरिता आहेत. त्या शास्त्राने त्यांना मुक्ती मिळते. त्यावरच्या हातात चक्र आहे ते तेजस्वी असून अज्ञानाचा नाश करणारे आहे ते उत्तमाधिकाऱ्यांना मुक्ती देते. अविद्या काम कर्मरूप बंधनाचा छेद करून आवरण नाश व आत्मप्रकाश करण्यास समर्थ आहे. याप्रमाणे क्रमाने मोक्षोपयोगी ही आयुधे आहेत. वामभाग ईश्वराचा आहे. त्या बाजूच्या हातामध्ये कमंडलू असून कर्मात्मक जळ त्यात आहे. त्या कर्माप्रमाणे ईश्वर जीवांना फलदान करतो, अन्नपानादिकांची व्यवस्था त्या कर्मावरच अवलंबून आहे. जीव व कर्म अनादि आहे. जीव हा वस्तुत: ब्रह्म असून मायेमुळे देहतादात्म्याला प्राप्त होतो. त्यामुळे संसार प्राप्त होतो. दुसऱ्या हातात प्रकाशमान त्रिशूल आहे. आचार व्यवहार व प्रायश्चित्त अशी त्यांची तीन टोके आहेत. त्यामुळे धर्मार्थकाम यांची प्राप्ती होते. त्यामुळे जगताची स्थिती घडत असते. तिसऱ्या हातात महाशब्द करणारा दिव्य शंख आहे यामुळे कर्माचे ज्ञान होते. त्यामुळे जगच्चक्र ईश्वराज्ञेने चालू राहते. हा भाग जगत्स्थितीकरता आहे. आणि गुरूभाग मोक्षाकरिता आहे. अशी या अवताराची श्रेष्ठता आहे. कार्तिक कृष्ण प्रतिपदे दिवशी याचे पूजन करावे. तीन अर्घ्ये द्यावीत. कदलीफल समर्पण करावे. हा दिवस जयंतीचा याने भगवान संतुष्ट होऊन सर्वशुभफळे देतो. स्वस्वरूपाचे दानही करतो असा याचा दिव्य महिमा आहे.

स्वत:च पुत्र व्हावे असा निश्चय करून आपले सत्त्वप्रधानरूप धारण केले. मी माझे दान तुला करतो. मी तुमच्या स्वाधीन आहे असे सांगून कार्तिककृष्ण द्वितीया शुक्रवार मृग नक्षत्र प्रथम प्रहर प्रथम मुहूर्तावर दिव्य रूपाने मुनींपुढे आविर्भुत झाले. हे विश्वगुरू ज्ञानविधी योगीजनप्रिय सर्वसाक्षी सिद्धसेवित भक्तावर अनुग्रह करणारे असे दिव्यरूप होते. अत्रीने त्याचे ध्यान करून भार्येसहित त्या प्रभूला नमस्कार केला. आपण माझा भाव जाणून ह्या रूपाने आत्मदान केले ते खरे. परंतु औरसपुत्राची इच्छा करणाऱ्या आमची तृप्ती झाली नाही म्हणून औरस पुत्ररूपाला आपण प्राप्त व्हावे. आणि मंगलमय असलेले हे दिव्यरूप लोकोद्धाराकरीता भूतलावर राहो, अशी प्रार्थना केली. भगवान् प्रभु तथास्तु म्हणाले. त्याप्रमाणे हा अत्रिवरद भक्त संतोषाकरिता तसाच राहिला आहे. त्याचे पूजन त्याच्या जयंतीवर करावे. अर्घ्यत्रय त्यास द्यावेत. ऊस त्यांना अर्पण करावा. भगवान प्रसन्न होतो. कामना पूर्ण करतो.

शांतीकरिता तत्काळ अत्रीच्या मस्तकाचे विदारण करून आत शिरले. अति शांत असलेले भगवान शरीरात प्रविष्ट होऊन त्यांनी तो सर्व वन्ही शांत करून अत्रींना पूर्ण शांतता प्राप्त करून दिली. नंतर अत्रींनी डोळे उघडून ऋतुस्नात पुत्रकाय महाभाग्यवती अशा आपल्या भार्येकडे पाहिले. तेव्हा त्यांच्या नेत्रापासून दैदीप्यमान असे तेज बाहेर पडले आणि सर्व लोक पहात असताना पुण्ययोगामुळे अनसूयेच्या शरीरात प्रविष्ट झाले. तो शुभदिवस मार्गशीर्ष शुद्ध सप्तमी होता. ते तेज गर्भरूपाने परिणत झाले. नऊ दिवस हे नऊ मास अशी कल्पना भगवंतानी केली. स्वत:चे वाक्य परिपालनाकरिता व भक्तावर अनुग्रह करण्याकरिता अज, अव्यय भगवान अनसूया गर्भसंभव झाला. अनसूया गर्भिणी झाली असे लोकात प्रसिद्ध झाले. अयोनिसंभव भगवान् सर्व लोकांना सुखकारक असलेल्या मार्गशीर्ष पौर्णिमा बुधवार मृग नक्षत्र प्रदोषकाळी स्वर्गातून देव पुष्पवृष्टी करीत असता अनसूयेपासून चंद्र दत्त दुर्वासरूप भगवान् आविर्भूत झाले. ब्रह्मांशचंद्र, शंकरांश दुर्वास आणि विष्णू हे दत्त असे तिघेही एकरूप आहेत. जगत्कार्य करणे आणि भक्तांना आनंदित करणे हा त्यांचा स्वभाव. बाळभाव धारण करून अनसूया स्तनपान करावे. मातापितरांना त्यांच्या स्वाधीन होऊन संतोष उत्पन्न करणारा हा अवतार आहे. मार्गशीर्ष पौर्णिमेस ऐश्वर्यानुरुप पूजन अर्घ्यदान आणि पंचामृतसमर्पण करून ईश्वर संतोष संपादन करावा.

तेव्हा भगवंतानी सनातन स्वमहात्म्याचा बोध केला. मला जन्म नाही. मला कर्म नाही. मी अजनिर्विकार निर्गुण जसा आहे तसा आहे. मला देह नाही. मला काळ नाही मी मायागुणरहित आहे. भक्तावर अनुग्रह करण्याच्या इच्छेने मायेने झाल्याप्रमाणे दाखवितो. सर्व सुखावह अनुग्रह करतो. सुंदर बाळरूप घेऊन मी ज्या क्रिया करतो त्या केवळ लोक मोक्षाकरिताच आहेत. देव आणि महर्षीनो माझ्या आज्ञेने मी सर्वच आहे. असंग, अनंत, अद्वय आहे असे जो जाणतो तो कर्मबंधातून मुक्त होतो. असे त्या दत्तात्रेयाचे वचन ऐकून सर्व देवादिक आपापल्या स्थानास गेले. हा योगिराजवल्लभावतार मार्गशीर्ष पौर्णिमा गुरूवार दिवशी झाला. त्याचे पूजन करावे, अर्घ्यत्रय दयावेत. भक्ष्यविशेषाचा नैवेदय आणि मौक्तिक समर्पण करून प्रसाद मिळवावा.

अशा काळात दैवामुळे देशामध्ये अतिवृष्टी, अनावृष्टी यांचा भास उद्भवला. तेव्हा त्रस्त झालेले मुनी आणि मानव दत्तात्रेयाला शरण गेले. सर्वच दीन झाले होते. त्यांचे दीन वाक्य ऐकून स्तनपानरत असलेल्या भगवंतानी त्यांना अभय दिले. स्वसामर्थ्याने अन्नपान देऊन त्यांचे रक्षण केले. लीलेने मुनींना विविध रूपे दाखविली. सर्वच आश्चर्ययुक्त होऊन लीलाविश्वंभराची स्तुती करू लागले. लीलाविश्वंभर हे एखादे वेळी शिष्यांना वेदाध्ययन सांगत, एखादेवेळी ध्यान तप्तर असत. त्यांचे लोकोत्तर स्वरूप पाहून तेच पहात राहावे. याप्रमाणे अध्ययनादिकार्य सोडून मुनी त्यांचे सन्निध्य राहू लागले. त्यांनी त्यांना एकदा प्रपंचाचे वन करून दाखविले. अहंकार हा वृक्षांनी मंडित मोठा पर्वत बनला, काम हा सिंह, क्रोध हे घोडे, मन जलाशय, मोह हे जल, क्रिया हे वृक्ष बनले. असे वन दाखवून भगवान म्हणाले, 'हे वन दुःखकारक आहे. वर वर पाहिल्यास यातील फळे रमणीय आहेत. छाया विषमय, जलही विषमय आहे. पाहिल्याबरोबर कष्ट होतात. मग सेवन केले तर काय होईल. म्हणून हितेच्छूने येथे राहू नये. असे त्याचे वाक्य ऐकूनही फलासक्तीमुळे त्यांनी त्या वनाचा त्याग केला नाही. एकांतात त्यातील मध प्राशन करु लागले. तेव्हा भगवान गुप्त झाले. तेव्हा फलाशेने इतस्तत: भटकू लागले. क्लेश होऊ लागले. यात आपला नाश होणार असे वाटू लागले. तेव्हा देवाचे स्मरण करू लागले. त्यामुळे त्यांना सुख होऊ लागले. फलासक्त होऊन पुन्हा त्यांनी स्मरण सोडले. नंतर विवेकरहित झाल्याने त्यांना मोठे दुःख प्राप्त झाले. भक्तवत्सल भगवंतानी ते वन लुप्त केले. तेव्हा दत्ताचा विरह झाला म्हणून ते शोक करू लागले. तेव्हा दत्तात्रेय आकाशामध्ये प्रकट झाले. त्यांना पाहून आश्चर्याने म्हणाले, ‘भगवन् ते वन कोठे गेले’, भगवान हसले आणि म्हणाले, ‘ज्याच्यापासून उत्पन्न झाले त्यामध्येच ते लीन झाले.’ संसारही असाच आहे, तो दुःखद आहे. त्याचा त्याग करून तत्पर व्हावे. संसारात राहिले तरी त्याची असारता जाणून आत्मज्ञान मिळवावे आणि मुक्तीचा लाभ संपादन करावा. यावर मुनी म्हणतात ‘भगवान, आत्मा कोण, त्याचे ज्ञान कसे होईल. आम्ही साधनहीन दीन आहोत. आमची गती आपणच आहा. आपणच आम्हास बोध करावा.’ अशी प्रार्थना त्यांनी केली. श्रीदत्त सांगतात मीच सर्वांचा आत्मा आहे, माझे ज्ञान कर्मसामर्थ्याने व भक्तीसामर्थ्याने होऊन मानव मुक्त होतो. आम्ही कर्माने, भक्तीने व ज्ञानाने रहित असल्याने आम्हास मुक्ती कशी मिळेल, तुझ्या दर्शनाबद्दल उत्सुक होऊन आम्ही तुझ्याबरोबर रहातो. तुझा त्याग करण्यास आम्ही असमर्थ आहोत. प्रसन्न व्हा आणि कृपा करा. भगवंतानी त्यांचा निश्चय पाहिला. हे घरी कसे जातील, संग योगप्रतिबंधक आहे याकरिता असे करावे असा विचार करून भगवान् सरोवरात बुडाले. तथापि ते तेथेच शंभरवर्षे राहिले. त्यांना वंचित करण्याकरिता पानरतमायामयनारी घेऊन जलातून वर आले. स्त्री संगी म्हणून माझा त्याग करतील. परंतु त्यांनीही ते सुरापानरत नारीने युक्त आहेत, असे पाहून ‘तेजीयसां न दोषाय’ असा निश्चय करुन त्यांचा त्याग केला नाही. सर्वात्मकाला संयोग वियोग नाहीत. लोकशिक्षणाकरिता तसे प्रभु दाखवित आहेत. नंतर भगवान म्हणाले संगापासून काम क्रोध यांचे मुळे पाप शोक मोह होतात. अविवेकी लोकांचा संग सिद्धीचा भंग करतो. विवेकी लोकांचा संग योगसिद्धीस कारण होतो. असा उपदेश लीलाविश्वंभराने केला. हा अवतार पौषपौर्णिमा पुष्य नक्षत्र बुधवार सूर्योदयी झाला. त्याचे पूजनादिक करून मानवाने कृतार्थ व्हावे.

त्यांचे ते योग सुंदररूप पाहून विचारू लागले की, आपण कोण? त्याचे उत्तर मी अप्रतीत रूप आहे. आपला आश्रय कोण? मी निराश्रय, अनाथ आहे. आपली क्रिया व योग कोणता? मी अक्रिय, माझा चित्रयोग गुरू कोण? मला गुरू नाही. आपली मुद्रा कोणती? माझी मुद्रा निरंजनी. आपले ध्येय काय? ध्यानाभावाने जे मिळते. आपला मार्ग कोणता? अन्याला जाता न येणारा व सुखरूप माझा मार्ग. असा वादविवाद चालू असता आकाशमार्गाने रूद्रवसु आदित्यमरूतादि जात होते. त्यांची गती कुंठित होऊन ते खाली पडले. हे पाहून ‘हे देवाचे पतन आमच्या योगसिद्धीने झाले आहे. ही माझी, ही माझी योगसिद्धी. मी श्रेष्ठ, मी श्रेष्ठ’ असा परस्परवादविवाद सुरू झाला. सिद्धेश भगवान् म्हणाले ‘व्यर्थ विवाद करू नका. माझे मत ऐका, ज्याच्या वचनाने हे पुन्हा वर जातील तो श्रेष्ठ व त्याच्या सामर्थ्याने ते पडले.’ हे सर्वांना पटले. पृथक पृथक प्रत्येकाने माझ्या वचनाने हे सर्व वर जावोत असे म्हटले असताना त्यांचेवर गमन झाले नाही. तेव्हा ते लज्जित अहंकाररहित स्तब्ध पडलेले पाहून दत्त म्हणाले. माझ्या वचनाने हे सर्व वर जावोत. तेव्हा ते आकाशमार्गाने वर गेले आणि हा परमात्मा आहे. असे जाणून त्या सर्वांनी नमस्कार केला, भक्तीने स्तुती केली व आनंदाने स्वर्गी गमन केले. हे आश्चर्य पाहून देवानी केलेली स्तुती ऐकून हा परमात्मा. पूर्णपुरूष श्री दत्त आहे असे सिद्धांना समजले. ते शांत झाले. भक्ती संपन्न अशा त्यांना भगवान म्हणाले. मी परमात्मा, परयोगी, देवदेव सर्वसाक्षी आहे. माझ्या प्रसादाने तुमचे कल्याण होवो. मी प्रसन्न आहे. इष्ट वर मागून घ्या. अनंत सिद्धीला देणारा, परसिद्धीचे हरण करणारा तुझ्यासारखा योग आणि सनातन भक्ती आम्हाला द्या. तेव्हा दत्तात्रेय म्हणाले. माझे सामर्थ्य देणारा योगी न भूतो न भविष्यति. परमात्म्याशिवाय परसिद्धीचे हरणही करता येणार नाही. तेव्हा सिद्ध हो ऐका, योग सांगतो. मी मंत्रराज असल्याने मंत्रसमूहही सांगतो. अनंतशक्तीप्रद योग आणि मंत्रग्रहणाबरोबर सिद्धि देणारे मंत्रही सांगितले. त्यांचे रहस्य व विन्यासही सांगितले. त्यामुळे ते अल्पकाळात सिद्धिसंपन्न झाले. हा अवतार माघ पौर्णिमेस गुरूवारी दिवसा झाला. त्याचे पूजन अर्घ्यदान शुभपुस्तक समर्पण करून ते सिद्ध कृतार्थ झाले. मानवानेही त्या दिवशी जयंती उत्सव करून पूजनादिक करावे. सिद्धराज कृपा संपादन करावी.

याकरता हे जगत काममुक्त करावे. त्याच्याकरता ज्ञानच आवश्यक आहे. म्हणून ज्ञानयोगमुक्त मुक्तस्वभाव ज्ञानिरूप त्यानी धारण केले. हा ज्ञानसागर अवतार, फाल्गुन शुद्ध दशमी रविवार, पुनर्वसु नक्षत्र सूर्योदयी झाला. या रूपाने सिद्ध सभेत भगवान अंतराळी उच्च स्थानी बसले. ही त्यांची प्रभावी सिद्धी नष्ट करण्याकरता आपल्या योगसामर्थ्याने त्यांनी प्रयत्न केले. तथापि त्यांना त्यांत यश आले नाही. वायूने पर्वत हालविणे असे अशक्य तसे त्यांना जागेवरून हालविता आले नाही. तेव्हा ते सिद्ध विस्मित होऊन प्रश्न करू लागले. तू कोण ? मी अप्रतीत स्वरूप. याप्रमाणे पूर्वीचीच प्रश्नोत्तरे झाली. तेव्हा हा परमात्मा असा निश्चय सिद्धांनी केला. हे देवदेव तुझ्या प्रसादाने आम्ही शक्तीसंपन्न झालो. त्याच बळाने आम्ही स्थानच्युत करण्याचा प्रयत्न केला तथापि तो साध्य झाला नाही. तेव्हा त्वत्समान आम्ही कसे हे सांगा. दत्तात्रेय म्हणाले, सर्वांना हालविणारा वायू आकाशास हलवू शकत नाही. कारण आकाश निरवयव व वायूचे कारण आहे. तसा मायेने मी सर्वकारण आणि निर्विकार. ब्रह्म हे माझे स्वरूप, माझे ठिकाणी कोणताही धर्म नाही तेव्हा सिद्धांचे काय चालणार? आपला अभ्यास विफल आहे. काम हा दुःसह व दुःखद मोह निर्माण करणारा नरकद्वार आहे. कामापासून क्रोध, स्मृतिभ्रंश दुष्टकर्म व नरक ही परंपरा प्राप्त होते. म्हणून काम सोडा; नि:संकल्प व्हा. सिद्ध म्हणाले गुरो देवदेव आमचे रक्षण करा. काम हा शत्रु एकट्या आपल्या प्रसादाने आम्हांस कळले. कामबंधनातून आम्हांस मुक्त करा. ज्ञानसागर म्हणतात पूर्वी मंत्राने सर्वांनी माझे आराधन करावे. माझ्या भक्तीने मुक्ती आहे असा तत्त्वोपदेश करून आत्मज्ञान साधनांत सिद्धांची प्रवृत्ति केली. ज्ञानसागराचे पूजन, अर्घ्यदान व मंदिर समर्पण करावे आणि त्यांची कृपा संपादन करावी.

पुन: सोडली, तेव्हा ते एकाग्र होऊन भगवंताला अनुसरू लागले. याप्रमाणे त्यांच्या बुद्धी आत्मरत केल्या. आणि पुनः सोडल्या तेव्हा ते योगभ्रष्ट होऊन मोहित झाले. छळवादाने ईश्वराला जिंकण्याकरता प्रश्न करू लागले. पूर्वीप्रमाणे प्रश्नोत्तरे होऊन हाच भगवान दत्तात्रेय असा निश्चय झाला. नंतर नमस्कार करुन स्तुती करू लागले. हे दत्त करूणामूर्ते गुरो कृपया रक्षण करा, आपण मंत्रयोग दिला. परंतु याचे संपूर्ण अनुष्ठान अतिकठीण आहे. देह आसनस्थ असला तरी चंचल चित्त धावत असते. म्हणून योगाभ्यासात आम्ही दुर्बल आहोत. योगसिद्धी आम्हास कशी प्राप्त होणार, हे त्यांचे म्हणणे ऐकून दत्तात्रेयाने चैत्र शुद्ध पौर्णिमा चित्रानक्षत्र भौमवार द्वितीय प्रहर प्रथम मुहूर्तावर विश्वरूप धारण केले. नानावर्ण, अनेक हस्तपाद, अनेक मुखे व अनेक नेत्र धारण करणारे विलक्षण तेजस्वी सर्वश्रेष्ठ असे ते रूप होते. जगाच्या उत्पत्ति स्थिति लयाचे उत्तम अधिष्ठानच दिसले. त्याच रूपाने भगवान बोलू लागले मी निर्गुण निराकार सर्वव्यापी सर्वसाक्षी मायाश्रय आहे. माझ्या ठिकाणी क्रिया कोणतीही नाही. मंत्रानुष्ठान योगसाधन करणारे माझे भक्त यांना मी सुलभ मार्ग सांगतो श्रद्धेने व प्रेमाने साधन करून माझे निरंतर स्मरण करावे. त्यांची कामनापूर्ण होईल. माझे भाषण सत्य आहे असे सांगून विश्वरूप गुप्त करून पूर्वीचे रूप दाखविले आणि गुप्त झाले. यांचे पूजन अर्घ्यदान करुन गोप्रदान करावे.

बरोबर कृष्ण वर्णाचा एक कुत्रा होता. त्यांना पाहून ब्राह्मण क्रोधयुक्त झाले. धिक्कार करून कठोरवाणीने तू कोण असा प्रश्न त्यांनी केला. मी अप्रतीत स्वरूप आहे असे उत्तर दिले. शीलाला हे पूर्वीचेच किंवा नव्हे असा संदेह उत्पन्न झाला म्हणून शीलाने अनेक प्रश्न विचारले. उत्तरावरून हे आपले गुरु असे जाणून त्यांनी नमस्कार केला. उचित उपचाराने पूजन केले. श्राद्धार्थ केलेल्या अन्नाचे भोजन घातले. तांबूल देऊन नीरांजन ओवाळले. हे त्याचे वर्तन पाहून ब्राह्मण क्रोधाने अद्वातद्वा भाषण करू लागले. त्यांना पाहून गावातील बरेच ब्राह्मण गोळा झाले. भिक्षूला तीक्ष्ण शब्दानी म्हणाले ‘हे दुष्टा वर्णहीन असा तू तुझे काय सामर्थ्य आहे ते सांग.’ भिक्षू म्हणाले ‘ते ब्रह्म म्हणजे काय, तसेच कर्म म्हणजे काय ते मला सांगा मला समजले नाही. मी फक्त आत्म्याला जाणतो.’ ब्राह्मण म्हणाले ‘ॐ! हे ब्रह्म वेदाने सांगितलेले कर्म नित्यनैमित्तिक.’ भिक्षु म्हणाले ‘वेद म्हणजे काय त्यांनी काय सांगितले ते सांगा.’ ब्राह्मण म्हणाले 'एकवेद चार प्रकारचा आहे तुला कर्मभ्रष्टाला वेद श्रवणाचा अधिकार नसल्याने सांगता येत नाही. भिक्षु = मायामुक्त मी असल्याने मला वेदाचा अधिकार नाही. मी गुणत्रयात्मक कार्याला शाश्वत स्पर्श करीत नाही. गुणात्रयात्मकसर्ग हा काळा कुत्राच असे मी कल्पिले आहे. मी आत्मवान असल्याने मायामय कुत्र्याला शिवत नाही. हा सर्व कर्म विशारद चतुर्वेदवेत्ता विद्वान आहे. तोच वेद सांगेल. सर्व ब्राह्मणांच्या पुढे कुत्र्याला तू वेद म्हण! अशी प्रेरणा केल्याबरोबर चार वेद, धर्मसूत्रे व्याकरणादिशास्त्रे यांचा पाठ त्याने केला. अधिकारी असलेल्या शीलादिक ब्राह्मणांची अध्यात्मज्ञानामध्ये योजना करून भिक्षु तेथून निघाले. हे पाहून हा सर्वज्ञ परमेश्वर असे जाणून ब्राह्मणांनी प्रार्थना केली. हे देवदेव दुःखनाशक ज्ञान आम्हाला द्या. आपल्याशिवाय आम्हास या संसारातून तारणारा दुसरा कोण आहे. आमच्या कुटुंबाचे रक्षण करा. कर्मजंतु आम्ही आहेत. आमच्यावर प्रसन्न व्हा. अशी प्रार्थना करीत ब्राह्मण त्यांच्या पाठीमागे धावू लागले. त्यांच्या धैर्याची परीक्षा करण्याकरिता ते भयंकर महारण्यात गेले. आसनावर बसून मौन धारण केले. या माायमुक्तावधूताचे पूजन करावे. अर्घ्यदान देऊन दध्योदन समर्पण करावे.

त्याने आपल्या मांडीवर सुंदर स्त्री घेतलेली पाहिली. तथापि आलेल्या ब्राह्मणांनी त्यांना सोडले नाही. भगवान ध्यान सोडून तिच्यासह गायन करू लागले. तथापि ब्राह्मण स्थिरच आहेत. तेव्हा मद्यमांसरत तिच्यासह क्रीडा करू लागले. हे पाहून मात्र हा भ्रष्ट आहे असे म्हणून निघून गेले. त्यावेळी भगवान स्वगत म्हणाले, ही नारी दुष्टसंसर्ग नष्ट करणारी, योगाला अनुकूल सर्वदासुखकारक आहे. हे पान हे मांससेवन जनसंसर्ग टाळण्यास उपयोगी आहे असा विचार करून याच रूपाने फिरू लागले. हे वृत्त ऐकून कार्तवीर्याने प्रश्न केला ‘भगवान देवेन्द्राने यांचे अर्चन श्रद्धेने कसे केले ते मला सांगा.’ तेव्हा गर्गमुनी म्हणतात ‘शरणागताचे रक्षण करणे हे व्रत धारण केलेला हा परमेश्वर आहे. याची लीला श्रवण कर.’ ज्याच्यापासून देवेन्द्राला इष्ट सिद्धी मिळाली. दैत्यसेनेसह स्वर्गाकरता जंभासुर व इंद्र यांचे युद्ध सुरू झाले. इन्द्रदेव सेना घेऊन लढत होता. असे शंभर वर्षे झाले. शेवटी देवांचा पराभव झाला. तेव्हा पीडित झालेले देव गुरूस शरण गेले. बृहस्पतीने त्यांना आश्वासन देऊन सांगितले की ‘तुम्ही तपोधन दत्तात्रेयाला शरण जा. तो तुमचे कार्य करील.’ तेव्हा देवासह इन्द्र दत्ताश्रमास प्राप्त झाला. तेथे त्याने अप्रतर्क्यं दत्तात्रेयास पाहिले. अंकावर नग्न पानासक्त सुंदर नारीं बसलेली पाहिली तरी त्यांनी दत्तात्रेयाची सेवा आदराने केली. दत्त बसले असता नमस्कार स्तुती करावी. चालू लागल्यावर त्यांचे मागून चालू लागावे, अशा रीतीन बरेच दिवस सेवा करीत असताना एकदा भगवान म्हणाले ‘देव हो. सेवेने आपणास काय पाहिजे आहे’ देव म्हणाले ‘आमचे राज्य दानवाने घेतले आहे. आमचे अधिकार गेले आहेत. आम्ही भूतलावर मानवाप्रमाणे राहतो. आमच्या रक्षणाकरिता दानवांचा नाश करावा. आम्ही शरणागत आहोत. आपल्याशिवाय आम्हाला गती नाही’ भगवान हसून म्हणाले ‘मी उच्छिष्ट मद्यासक्त मत्त आहे. स्त्रीसंग दुःखाला कारण परंतु देवयोगाने स्थितीस मी प्राप्त झालो. तेव्हा मी काय करणार’ तेव्हा देव म्हणाले ‘आपण निष्पाप ज्ञानरूप आहात. ही नारी म्हणजे जिच्यामुळे सद्गती मिळते अशी विद्याच आहे. सूर्यप्रभेला जसे कोणाचाही स्पर्श झाला तथापि पुण्यपाप नाही. तशीच ही आपली प्रकृती आहे.’ श्री दत्त म्हणाले ‘असा आपला निश्चय आहे तर युद्धाकरता बोलावून दैत्यास येथे आणा’ त्याप्रमाणे देव युद्ध करु लागले. दैत्यांनी शस्त्रास्त्रानी देवांचा पराभव केला. देव पळू लागले. दैत्य पाठीमागे लागले व दत्ताश्रमास आले. दिंगबर बसलेले दत्त व त्याच्यासमीप सुंदर प्रमदोत्तमा नारी पाहून काम मोहित झाले. देवास सोडून, स्त्री रत्न घ्यावे व कृतार्थ व्हावे असे ठरवून त्या स्त्रियेला बलात्काराने उचलून शिबिकेत ठेवले आणि शिबिका डोक्यावर घेऊन चालू लागले. तेव्हा भगवान म्हणाले ‘देवहो पहा परांगनेचा अपहार हे महापातक यांनी केल्यामुळे त्यांचे बळ, तेज नष्ट झाले आहे.’ ही त्यांची मस्तके तोडून सत्वर परत येईल. तेव्हा हे मृतासारखे झाले आहेत. भिऊ नका. शस्त्राने त्यांची मस्तके उडवा. हा विजयक्षण आहे. निमित्त तुम्ही व्हा. असे सांगितल्यानंतर देवांनी शस्त्रांनी त्यांची शिरे तोडली. ते नष्ट झाले. ती नारी देवाकडे परत आली. दत्ताच्या आज्ञेने देव स्वर्गास गेले. हे कार्तवीर्या तूं दत्तास शरण जा. असे गर्गमुनीनी श्रीदत्ताचे महत्त्व सांगितले. श्रीदत्ताचे आराधन करून कार्तवीर्य उभय सिद्धिसंपन्न झाला. त्याने योगाचा प्रश्न केला. श्रद्धा ठेवून भक्ताने चित्त माझे ठिकाणी ठेवणारा मला प्रिय होतो. राजा, याप्रमाणे तू योगधारण कर, माझा प्रसादाने माझ्या सायुज्यास प्राप्त होशील. या गुरुवचनाप्रमाणे राजाने योगानुष्ठान प्रेमाने व ईश्वरस्मरणाने केले. हृदयात तत्त्व भासू लागले. गुरो गुणाकार गुरोत्तम आपले सान्निध्य असावे अशी त्यांने प्रार्थना केली. प्रसन्न होऊन दत्त म्हणाले ‘माझ्या प्रसादाने, परतत्त्व तुला समजले. दृढ होईपर्यंत यत्नानें अभ्यास कर. चिरकाल अनुभव घे त्याने कृतकृत्य होशील.’ असे सांगून त्याचे मस्तकावर उजवा हात ठेवला. राजा तू कृतार्थ आहेस असे सांगितले. तो गुहेमध्ये गेला. आसनस्थ होऊन ध्यान करू लागला. थोड्याच काळात दृढासनी झाला. समाधी लागली. बारा दिवसांनी उठला व पुनः बसला. एक महिन्याने जागृत झाला. पुन: तीन महिने झाल्यावर उठला. दत्त आलिंगन देऊन म्हणाले, अनुभव काय आला ते सांग. कार्तवीर्य म्हणतो, ‘अनुभव हे पृथक् कोठे आहेत. सर्वत्र मीच आहे. भवसागरातून पार होऊन परमानंदात निमग्न झालो. मी ज्ञातव्य जाणले. कर्तव्य केले. प्राप्तव्य मिळाले. केवळ आत्मसुख सोडून माझे मन कोठेही जात नाही. राज्याने सुख नाही. राज्यत्यागाने दुःख नाही. आपल्या आज्ञेने मी ध्यानात प्रवेश करतो. सगुण अथवा निर्गुण असा काहीच आग्रह नाही.’ दत्तात्रेय म्हणाले ‘राजा स्नान कर ! नित्यकर्म कर. आहार घेऊन समाधीचा स्वीकार कर.’ याप्रमाणे करून तो समाधीत निमग्न झाला. दत्तांच्या इच्छेने सहा महिन्याने उत्थान झाले. पुनः बैस अशी आज्ञा झाली. बसला तो वर्षाने जागा झाला. नमस्कार करून गुरुपुढे उभा राहिला. नम्र आणि शांत असलेल्या भक्ताला भगवान् म्हणाले, ‘वत्सा, तू विचारलेस मी सांगितले. आचाराचे आता प्रयोजन नाही. तथापि लोकोपकाराकरिता सनातन धर्माप्रमाणे वागावे. उचित क्रिया गृहस्थाने सोडू नयेत. वस्तुतः तो आत्मरति असल्याने कोणतेही कर्तव्य त्यास नाही. द्वयातील योगी व साक्षात्कारी हे दोघे आनंदपूर्ण आहेत. नगराला जा. पृथ्वीचे पालन कर. यज्ञानी देवाचे, श्राद्धांनी पितरांचे, दानांनी द्विजांचे पूजन कर. पुन: पुन्हा प्रीतीने माझे दर्शन घेत जा. राज्यात असतानाही माझे स्मरण करीत रहा. अंतर्निष्ठ राहून प्रवाहपतित कर्म करावे. तुला कर्मलेप नाही. प्रारब्ध असेपर्यंत जीवन्मुक्त रहा. शेवटी विदेह कैवल्य प्राप्त होईल.’

महाबुद्धिमान परशुरामाने आश्रमात प्रवेश केला. निष्पापदेवीसह दिगंबर बसलेल्या दत्तात्रेयास पाहिले. नमस्कार केला. भगवान कृपा करा. मी पितरांचा संस्कार करण्याकरता येथे आलो आहे. त्याचा विधि मला सांगा. श्री दत्त म्हणाले मी अनाचारी आहे. ‘मला धर्म अधर्म माहीत नाहीं. मी पिशाच्चाप्रमाणे यथेष्ट वागत असतो’ राम म्हणतो आपण योगीश्वर सर्वगुरू जगत्प्रभू आहात. आपण गुणातीत आहात. आपणास धर्माधर्म कोठून असणार, राम म्हणतो ‘भगवान् मी पृथ्वी नि:क्षत्रिय करण्याची प्रतिज्ञा केली आहे. ती आपल्या प्रसादाने खरी व्हावी. दत्त आलिंगन देऊन म्हणाले’ तू माझा सखा आहेस. सत्य प्रतिज्ञा होशील. दत्ताच्या आज्ञेने आपल्या बाणाने पर्वताचा भेद करून सर्व तीर्थे आणली. त्यात स्नान केले. नंतर रेणूकेने स्नान केले. गुरूच्या सांगण्याप्रमाणे चितेवर जमदग्नीचे शरीर ठेवून वन्हि दिला. सुमंगल असलेल्या रेणूकेने त्यांत उडी टाकली. राम म्हणतो 'हे देवा नमस्कार ! आपण माझे सखे आहात. आपण आचार्य व्हा. मी और्ध्वदेहिक कार्य करतो. त्याचा विधि माझेकडून करावा. नंतर अंजलीदान, पिंडनिर्वाणपणादि सर्व कार्य आचार्यानी करविले. दत्त म्हणाले ‘रामा, माता, पिता कोठे गेले तू जाणतोस काय?’ राम म्हणाला तू ‘आपल्या प्रसादाने ते स्वर्गाला गेले’ भगवान् म्हणाले ‘मृत स्वर्गाला जातात ही अज्ञभावना आहे. ते मृत झाले नाहीत व स्वर्गालाही गेले नाहीत.’ पहा. लीलेने विहार करणारे आहेत. आपल्या कांतीने दिशा प्रकाशित करणारे माता पिता त्यांनी पाहिले. प्रेमाने नमस्कार केला. नंतर ते अदृश्य झाले. दत्त म्हणतात ‘रामा माझ्या तेजाने युक्त होऊन अधार्मिक क्षत्रियांचा नाश कर. तू विजयी होशील. याप्रमाणे २१ वेळा निःक्षत्रिय पृथ्वी रामाने केली. रक्ताची सरोवरे भरली. त्यांत पितरांचे तर्पण केले कश्यपादिऋषिद्वारा सोमयाग केला. सर्व देव तृप्त झाले. ब्राह्मणादिकांना अन्नवस्त्रदक्षिणा देऊन संतुष्ट केले.’ सुवर्ण वस्त्राधनानी आणि परमप्रेमाने आचार्य श्रीदत्तांचे पूजन केले. दत्तांनी सर्व धनादिक ब्राह्मणांना देऊन टाकले. रामाला मांडीवर घेतले. वत्सा हे दुष्कर कार्य तू केलेस. दुष्ट क्षत्रिय हे दुर्जय होते. त्यांचा वध तू केलास आणि विधिवत् यज्ञ केलास. तू शूर आहेस. स्वतः हरी आहेस. राम म्हणतो ‘मी शूर नाही. आपला हा प्रसाद आहे. साधु साधु अशी देवानी आणि मुनीनी प्रशंसा केली. रामाने सर्वांचा सत्कार केला.’ ते सर्व ऋत्विज आपआपल्या स्थानास निघुन गेले. सख्य करुन राम तेथे राहिला. त्याचेवर दत्तात्रेयांनी प्रसन्न होऊन श्रवणाबरोबर मुक्ति देणारे त्रिपुरादेवीचे रहस्य सांगितले. रामा तूं माझा सखा चिरंजीव काही काळ येथे रहा.नंतर लोककल्याणाकरिता पश्चिमसमुद्रावर तपश्चर्या कर. तुझ्या ठिकाणी ठेवलेले माझे तेज दुसऱ्या अवतारामध्ये मी पुन्हा घेईन. तू ब्राह्मसंपत्तीने युक्त होण्याकरिता, तप कर. तू सावर्णिक मन्वंतरात महर्षी होशील. शेवटी माझ्या सायुज्यास प्राप्त होशील. अशा या मायायुक्तावधूताचे पूजन अर्घ्यदान करावे आणि मधुसमर्पणाने श्रीदत्तास प्रसन्न करावे.

त्याने नगरीला वेढा दिला. युध्द सुरु झाले. त्यात आपले सैन्य कमी झाले. अमात्य शत्रूला वश झाले हे पाहून अलर्क भयभीत झाला.सुबाहूने सैन्यास सांगून ठेवले की ‘अलर्क पळून जात असेल तर त्यास अडवू नये.’ त्याप्रमाणे अलर्क मध्यरात्री घोडयावर बसून पळून गेला. वनात गेल्यावर त्यास काहीच सुचेना. अलर्काची माता मदालसा ज्ञान संपन्न होती. आपल्या सुबाहू वगैरे तीन मुलांना बाळपणातच उपदेशाने ज्ञान संपन्न केले.परंतु अलर्काला मात्र ज्ञानाचा उपदेश करावयाचा नाही, असे अलर्काच्या पित्याने तिला सांगितले होते.पण मुलाचे हित आपण केले पाहिजे असा विचार करुन दोन श्लोक लिहून एका सुवर्णाच्या पेटीत घातले आणि ती पेटी अलर्काच्या गळ्यात बांधली. तुला ज्यावेळी अडचण निर्माण होईल त्यावेळी पेटी उघडून आतील श्लोक पहा असे सांगितले होते. याची आठवण त्यावेळी त्याला झाली. राज्य गेले. भोग गेले. मोठी अडचण निर्माण झाली. म्हणून पेटीतील श्लोक वाचून पाहिले ‘संग सर्वथा सोडवा’ अशक्य असेल तर सज्जना बरोबर करावा. संत संग भेषज आहे. तसाच दुसरा – ‘काम सर्वथा सोडवा’ सोडणे अशक्य असेल तर मुमुक्षेबद्दल कामधारण करावा. मुमुक्षा, कामजन्य सर्व पीडा नष्ट करणारी आहे, असा श्लोकार्थ मातेचे हृदय जाणून संताचा शोध करू लागला. सह्य पर्वतावर असलेले श्रीदत्त हे संत आहेत असे समजले. आषाढ शुद्ध पौर्णिमा प्रथम प्रहर द्वितीय मुहूर्त शनिवार, भगवान् दत्तात्रेय आदिगुरूरूपाने प्रकट झाले होते. त्यावेळी तेथे जाऊन त्याना अलर्काने शरणागति दिली. नमस्कार करून ब्रह्मन् प्रभो माझ्यावर प्रसन्न व्हा. कृपेने माझे दुःख दूर करा अशी प्रार्थना केली. ती ऐकून हा मदालसा पुत्र महाबुद्धिमान अलर्क आहे. असे बोलून हसले आणि म्हणाले राजा तुला दुःख कशा करता? तू कोण? दुःख कुणाचे कुठे आहे? विचार करून खरे सांग, तेव्हा त्याने मन:पूर्वक बराच विचार केला. मी कोण याचा विचार होऊन आत्मस्वरूपाचा बोध झाला. मी पृथिव्यादि पंचभूते नसून भौतिकही नव्हे. शरीरसमुदाय म्हणजे मी असे मानणाऱ्यास दुःख होते पण ते असत्. मी नित्य आहे. मला क्षय-वृद्धी नाहीत. मी नेहमी एकरूप आहे. मला परिणाम कुठला? देह संग सोडल्यावर दुःख कोठे दिसणार? स्थूल सूक्ष्म देहात उत्पन्न होणारे दुःख पाहिले तरी मला त्याचा काय संबंध. मी अंत:करण नसल्यामुळे त्याचे दुःख मला नाही. ज्येष्ठ बंधू राज्य करो. मी एक असून मला शत्रुमित्र सुख-दुःख काही नाही. पूर्वी मोहामुळे होत होते. आपल्या प्रसादाने तो नष्ट झाला. मी प्रकृतीपेक्षा पर आहे. दत्त म्हणाले ‘राजा तू चांगला निश्चय केलास, तुला अहं मम हे दुःखमूळ आता राहिले नाही. स्वानुभवानेच ते तू सोडले आहेस.’ असे गुरूनी सांगितल्यावर अलर्क स्वस्थ झाला. देवाचे पूजन, अर्ध्यदान आणि सुवर्णदान करुन गुरुसंतोष मिळवावा.

सर्व विश्व आत्मरूप पहाणे. वैराग्ययुक्त होणे. सर्वत्र अभेद दृष्टीमुळे शत्रुरहित असणे. असा हा पाचवा आश्रम आपण ऐकिला नाही काय? हे सर्व ब्राह्मणांना ज्ञात आहे, असे सांगून त्यानी श्रावण शुद्ध अष्टमी सोमवारी अतिसुंदर अति कल्याणमय शिवरूप प्रगट केले. ते पाहून तो विस्मित झाला. नमस्कार करून म्हणाला. भगवान् मी जे धाष्टर्याने अशुभ भाषण केले, त्याची मला क्षमा करा. याप्रमाणे पुन: पुन्हा प्रार्थना करून त्याने त्यांचा अनुग्रह संपादन केला. प्रसन्न अंत:करणाने स्वस्थानी गमन केले. या शिवरूपाचे पूजन करावे. अर्घ्यत्रय द्यावेत आणि निर्मळ उदक समर्पण करावे.

दत्तात्रेय आमलक वृक्षाखाली देवदेव रूपाने शंखचक्रगदा धारण करून स्थित होते. सत्यलोक स्थित ब्रह्मदेव आपल्या परिवारासह दत्ताश्रमास आले. भाद्रपद शुद्ध चतुर्दशी भृगुवार शततारका नक्षत्र प्रथम प्रहर, प्रथम शुभमुहूर्तावर देवदेव त्यांना दिसले. ते सगुण गुणरहित नामरूपरहित नामरूपधर, अति तेजस्वी किरीट धारणाने योग्यांनाही आल्हादित करणारे रूप पाहून साष्टांग नमस्कार केला आणि ब्रह्मदेव स्तुति करु लागले. ब्रह्मदेव म्हणतात हे भगवन् आनंदकारका, भुवनधारका, देववृंद संतोषदायका, तुझा जयजयकार असो. पंचभूतांची उत्पत्तिस्थितिलय करणाऱ्या विद्वानांना आनंद देणाऱ्या परमहंसास परमानंद देणाऱ्या, शंकरादी सर्व देवाकडून पूजन घेणाऱ्या देवा तुझा जयजयकार असो. अशी स्तुती करून पुन: नमस्कार केला. तेव्हा दत्तात्रेय देवदेव म्हणाले ‘वर मागून घे.’ ब्रह्मदेव म्हणाले ‘मुनिरूप दुर्लभ आणि तुझे दर्शन दुर्लभ आहे. ते दोन्ही मला घडले. दुसरे मी काय मागावे? आपल्या दर्शनाने मी कृतार्थ झालो. कृतकृत्य झालो. अद्यापि माझी यातायात संपली नाही. पुनर्भव नसावा. एवढी कृपा करावी’ देवदेव म्हणाले ब्रह्मन् माझ्या दर्शनाने आता तुझे कर्मफल संपले. माझ्या स्वरूपामध्ये तू मुनिसह लीन होशील असा वर त्रैलोक्यानंददायकानी दिला. ब्रह्मदेव परिवारासहित देवदेवाच्या स्वरूपामध्ये लीन झाले. दंडकारण्यात दत्ताश्रमात मुनिसह ब्रह्मदेव मुक्तीला प्राप्त झाले. असा हा देवाचा महिमा आहे. यांचे पूजन करावे अर्घ्यत्रय देऊन तांबूल समर्पण करून संतोष संपादन करावा.

आपण चतुर सुंदर व अमृतासारखे भाषण करणारे असूनही जड उन्मत्ताप्रमाणे कोणतेही कर्म करीत नाही व करण्याची इच्छा नाही. सर्व लोक काम आणि लोभ याने पीडित असता आपण कामाग्नीने कसे पीडीत झाला नाही हे कसे ते मला कृपा करून सांगा. तेव्हा भगवान् म्हणाले, 'हे यदुराजा बुद्धीनेच स्वीकारलेले माझे पुष्कळ गुरू आहेत. ज्या ज्या गुरूपासून जी बुद्धी शिकून मी मुक्तरूपाने पृथ्वीवर संचार करतो. ते गुरू मी तुला सांगतो. श्रवण कर. पृथ्वी वायु आकाश प्रभृती हे माझे २४ गुरू आहेत. त्यांच्या वृत्तीवरून मी आपणास घ्यावयाचे किंवा टाकावयाचे गुण शिकून घेतले आहेत. आता यांचेपासून शिकलेले सांगतो.

(१) पृथ्वीपासून क्षमा, पर्वत वृक्षापासून परोपकार व पराधीनता (२) प्राणवायूपासून साध्या आहाराने संतुष्टता, बाह्य वायुपासून अनासक्ती (३) आकाशापासून सर्वत्र आत्म व्याप्ती व असंगता (४) उदकापासून स्वच्छता स्निग्धता व मधुरता ( ५ ) वन्हिपासून तेजस्विता व निर्दोषता (६) चंद्रापासून देह विकारी व आत्मा अविकारी (७) सूर्यापासून निरभिमानता (८) 'कपोतापासून अतिप्रीति व अति लालन पालन करू नये असे शिकलो. (९) प्रारब्ध कर्मभोग अवश्य घडणारा असल्यामुळे त्याकरिता उद्योग करून आयुष्य व्यर्थ घालवू नये. हे अजगरापासून शिकलो (१०) समुद्रापासून प्रसन्नता, गंभीरता आणि अक्षब्धता मी घेतली आहे. रूप, गंध, स्पर्श, शब्द आणि रस या पाच विषयांनी (११) पतंग (१२) मधुकर (१३) मधुहा, (१४) गज (१५) हरिण आणि (१६) मत्स्य हे मोहित होऊन नाश पावलेले दिसतात. म्हणून पाच विषयांविषयी आसक्त न होण्याकरिता हे पाच गुरु आहेत. (१७) आशा दुःख साधन नैराश्य हे सुखसाधन हे पिंगळेपासून शिकलो. (१८) टिटवीपासून संग्रह हा दुःखद असून असंग्रह सुख देणारा आहे हे तत्त्व शिकलो. (१९) बालकापासून निश्चितता मी स्वीकारली (२०) कुमारीच्या कंकणाप्रमाणे एकटयानेच संचार करावा असे कुमारीपासून शिकलो. (२१) बाण करणाऱ्या लोहारापासून एकाग्रता (२२) सर्पापासून जनसमुदायाचा त्याग व एकत्रवास न करणे. मित भाषण करणे (२३) साधनसामग्री नसताना केवळ ईश्वरापासून जगाचे उत्पत्ति प्रलय होतात हे मी ऊर्णनामि = कोळ्याच्या दृष्टांतावरून ठरविले आहे. (२४) भगवंताचे ध्यान करणाऱ्या भक्तांना सारूप्य प्राप्त होते हे मी कुंभारीण नावाच्या कीटकापासून शिकलो. हे यदुराजा या प्रमाणे या चोवीस गुरूपासून मी ही बुद्धी प्राप्त करून घेतली आहे. आता मी स्वत:च्या देहापासून विवेक व वैराग्य शिकलो म्हणून देहाची आस्था सोडून ज्ञानी झालो. ज्ञानामुळे मी कोणत्याही विषयाचा स्वीकार न करता आनंदात असतो आणि असंगपणे सर्वत्र संचार करतो. आत्मज्ञानाकरताच हा देह आहे. तू माझा अर्चक आहेस. या श्रवणाने तुलाही आत्मज्ञान होवो. असे अवधूत दिगंबराने म्हटल्या बरोबर राजा यदु ज्ञानी झाला. सर्व दु:खातून मुक्त होऊन असंगपणे वर्तन करू लागला. आश्विन शुद्ध पौर्णिमा बुधवार सूर्योदयी दिंगबर हा अवतार झाला. याचे पूजनादि करून यदु पृथ्वीवर फिरू लागला. दत्त प्रसादामुळे त्याच्या वंशाचा विस्तार झाला. त्याच्या कुळात भगवान् कृष्ण अवतीर्ण झाले. याप्रमाणे प्रल्हादास प्राप्त झालेल्या दिगंबराच्या भेटीचा महिमाही दिव्यच आहे. प्रल्हादास भागवत धर्माचा लाभ श्रीनारदाच्या कृपेने झाला होता. त्याच्या मध्ये त्याची मती निमग्न झाली होती, तिचा उत्कट प्रभाव त्याच्यावर लोक दृष्टीने प्राप्त झालेल्या सर्व संकटाचा नाश करून भगवद्भाव प्रकट करण्यास कारणीभूत झाला हे सर्व वृत्त प्रसिद्ध आहे. अशा भागवत धर्मामध्ये रममाण झालेल्या प्रल्हादास परमशांतीचा लाभ झाला नाही . तो व्हावा अशी इच्छा प्रबळ होती. तथापि त्याचे साधन आत्म साक्षात्कार असून तो ईश्वर इच्छेवर अवलंबून आहे. हे प्रल्हादास माहित होते. म्हणून ते भगवद्भक्त उदासीनपणाने वागत होते. मृगया निमित्ताने सहज वनात प्राप्त झाल्यावर भाग्यानेच भूमीवर निंद्रित मलीन शरीर पण तेजस्वी प्रसन्न आणि प्रशांत दिगंबर दिसले. त्यांचे स्वरूप पाहून प्रल्हादास फारच आनंद झाला. पूर्ण शांती संपन्न, महासमर्थ, औदार्य, चातुर्य यानी मंडित, उपकारदक्ष अशी व्यक्ती ईश्वरकृपेनेच आपणास दिसली. त्यांच्या प्रसन्नतेचे वैभव काही वेगळे आहे. यांना काही प्रश्न विचारावेत असे वाटल्यावरून प्रल्हादाने अनेक प्रश्न त्या दिगंबरास केले. प्रल्हादाची नम्रता, प्रश्नचातुरी आणि त्याची नि:सीम भक्ती पाहून दिगंबर संतुष्ट झाले आणि बोलू लागले 'प्रल्हादा या तुझ्या प्रश्नाने मी तुझे सर्व रहस्य जाणले आहे. अरे, ज्याच्याकरिता भगवान नृसिंह अवतीर्ण झाला तोच तू. मुनीचा शिष्य उत्तमभागवत होऊन प्रश्न करीत आहेस. तुझ्या प्रश्नांची सर्व उत्तरे मी देतो. ती तू लक्षपूर्वक ऐक, असे सांगून सर्व उत्तरे मधुर मधुर दृष्टांताने त्यानी दिली. ती ऐकून विलक्षण समाधान प्रल्हादास झाले. शेवटी दिगंबर म्हणाले आत्मसाक्षात्कारानेच परमशांतीचा लाभ होतो, याकरता सर्व विकल्प चित्तांत लीन करावेत. चित्त मनात, मन अहंकारात, अहंकार मायेत, माया आत्म्यात लीन करावी आणि केवळ आत्मरूप व्हावे. शुद्ध परमात्मा मीच आहे. अशा ज्ञानाचे दाढर्य संपादन करावे. यासच तत्त्वसाक्षात्कार म्हणतात. मी हे रहस्य तुला थोडक्यात सांगितले आहे. तू खरा अधिकारी आहेस. सांगितल्याप्रमाणे तू कर. तुला साक्षात्कार होऊन परमशांतीचा लाभ होईल. त्यांच्या सांगण्याप्रमाणे. वृत्तीचा लय करून तो साक्षात्कार संपन्न झाला. पूर्णशांत होऊन दिगंबराची सेवा करु लागला. तेव्हा दिंगबर म्हणाले अलिप्त राहून राज्य कर. गुरूंच्या आज्ञेप्रमाणे काही काळ राज्य करून प्रारब्ध भोगून शेवटी राज्य पुत्रास देऊन तो मुक्तसंग झाला. पृथ्वीवर संचार करू लागला. याप्रमाणे दिगंबराच्या उपदेशाने प्रल्हाद कृतकृत्त्य ह्याला. असा हा दिगंबराचा अद्भूत प्रकार पाहून बऱ्याच ऋषींनी त्यांचे शिष्यत्व स्वीकारले. सर्व संदेह नाहीसे होऊन ते ज्ञान संपन्न झाले. ज्ञानाचा महान आनंद मिळाल्यामुळे ते सर्व ऋषी दिगंबराचे यशोगान करू लागले. असा सर्वच दिगंबराचा जयजयकार चालू असता साध्यदेव दिगंबराकडे आले. प्राचेतस् दक्षाची कन्या व धर्मऋषीची पत्नी जी साध्या तिचे पुत्र हे साध्यदेव म्हणून प्रसिद्ध आहेत. हे देव यज्ञभाग ग्रहण करणारे असून यांना यज्ञात पूज्य मानले आहे. हे साध्यदेव दिगंबराचे दैदीप्यमान स्वरूप पाहून आश्चर्यचकित झाले. वस्त्र व उपकरण यांचे जवळ काहीच नाही. आनंदाचे साधनही दिसत नाही. परंतु लोकोत्तर आनंद यांचे जवळ दिसतो. मुनि मंडळाला उपदेश मात्रानेच आनंदित करणारी एक विभूती ही आहे. तेव्हा यांचेपासून श्रेयोमार्ग समजून घ्यावा. असे विचार त्यांचे मनात आले. त्यांनी दिगंबरास नमस्कार केला आणि प्रश्न केले. भगवन्श्रेयोमार्ग अत्यंत कठीण असून तो प्राय: समजत नाही. याकरिता आपण प्रसन्न होऊन आम्हास या श्रेयोमार्गाचा थोडक्यात व नि:संदिग्ध उपदेश करावा. दिगंबर म्हणाले 'देव हो श्रेयोमार्गाची जिज्ञासा होणे हे भाग्याचे लक्षण आहे. पुण्यवानासच ती उत्पन्न होते. श्रेयोमार्ग हा अत्यंत रम्य असून मानवाने त्याचे आचरण केल्यास, परमपदाची प्राप्ती होते. म्हणून थोडक्यात श्रेयोमार्गाचे रहस्य सांगतो कामक्रोध व द्रोह सोडावेत. गर्व व अहंकाराचा त्याग करावा. निंदा करू नये. दुसऱ्याचे छिद्र पाहू नये. तत्त्वचिंतन करावे. उत्कर्ष अपकर्ष, सिद्धि असिद्धि, हर्षशोक प्राप्त झाले असता बुद्धी सम शांत ठेवावी. दुर्वृत्तापासून परावृत असावे. हा श्रेयोमार्ग आहे. याचा स्वीकार करावा. याचा स्वीकार करून साध्यदेव दिगंबराच्या अनुग्रहाने पूर्ण झाले. असा हा दिगंबराचा महिमा प्रसिद्ध आहे. दिगंबराच्या नामस्मरणाचा महिमाही अचिंत्य आहे. दिंगबरा दिंगबरा श्रीपादवल्लभ दिगंबरा, हे मंत्रात्मक नामस्मरण रूप भजन आहे. हे भजन करणाऱ्या भक्तांचे रक्षण भगवान् दिगंबर आपणहून करतात असा अनुभव अनेक भक्तांना आलेला आहे. त्याचे पाप, ताप दैन्य नष्ट होऊन ते पुण्यवान् व सुखी होतात. हे भजन दत्तात्रेयास अत्यंत प्रिय आहे याचा थोडक्यात अर्थ : - दिगंबरा दिगंबरा या पदानी तीव्र विवेक व तीव्र वैराग्य यानी संपन्न असलेली महामहिमाशाली व्यक्ती उपस्थित होते. श्रीपादवल्लभ या पदानी ऐश्वर्य लक्ष्मी ज्याच्या पदकमलाची सेवा करते व मोक्ष लक्ष्मीला जो अत्यंत प्रिय आहे तो दिगंबर सर्वोत्कर्षाने प्रकट होतो. तो अचिंत्य भगवान् आम्हावर प्रसन्न होवो. अशा दिगंबराच्या भजनाने मानव निर्दोष होऊन भक्त बनतो. भगवान् त्याचे सर्व मनोरथ पूर्ण करतात. मानवाने थोडे सुकृत व थोडे साधन करीत रहावे. ईश्वरी शक्तीचा लाभ त्याला नि:संशय होईल. अनेक जन्म साधन करीत राहिल्यास ईशशक्तीने पूर्ण होऊन तो दिगंबरपदास प्राप्त होतो. आपआपल्या संप्रदायातील साधन मोठ्या आग्रहाने करण हा एक ईश्वर संतोष संपादन करण्याचा निश्चित उपाय आहे. अवधूताने सांगितलेला श्रेयोमार्ग शक्य तितका अनुसरावा. सद्ग्रंथ वाचन, सद्विचार नहमी करीत रहावे. सत्संगतीत काल सांगितल्या प्रमाणे घालवावा. याप्रमाणे वागण्याने सुंदर व्यवहार होऊन मानवाचे क्रमाने कल्याण होते. अर्घ्यप्रदान करावे आणि वस्त्रमाला समर्पण करून संतोष संपादन करावा. हा भगवान् दिगंबराचे पूजन भक्तिगम्य आहे.